Μια ακόμα θεωρία συνωμοσίας

Γράφει ο Karl Popper στο βιβλίο του, "Η ανοιχτή Κοινωνία και οι Εχθροί της":

Θα περιγράψω εν συντομία μια θεωρία, την αποκαλώ «θεωρία συνωμοσίας της κοινωνίας». Είναι η άποψη ότι η εξήγηση ενός κοινωνικού φαινομένου συνίσταται στην ανακάλυψη των ανθρώπων ή ομάδων που έχουν συμφέρον στην εκδήλωση του φαινομένου (κάποιες φορές είναι κρυφό συμφέρον που πρέπει πρώτα να αποκαλυφθεί) και που έχουν σχεδιάσει και συνωμοτίσει ώστε αυτό να συμβεί. Αυτή η άποψη βασίζεται στην λανθασμένη αντίληψη ότι οτιδήποτε συμβαίνει στην κοινωνία – ειδικά γεγονότα δυσάρεστα όπως πόλεμοι, ανεργία, φτώχια- είναι προσχεδιασμένο από ισχυρά άτομα ή ομάδες. Η πεποίθηση αυτή που είναι ευρέως διαδεδομένη είναι αποτέλεσμα της εκκοσμίκευσης της θρησκευτικών προλήψεων. Η πίστη στους ομηρικούς Θεούς, των οποίων οι συνωμοσίες εξηγούν την ιστορία του Τρωικού Πολέμου, έχει χαθεί. Οι Θεοί έχουν εγκαταληφθεί. Την θέση τους έχουν πάρει ισχυροί άνθρωποι ή ομάδες – μοχθηρές ομάδες πίεσης που είναι υπεύθυνες για όλα μας τα δεινά- όπως οι Σοφοί της Σιών, ή τα μονοπώλια, ή οι καπιταλιστές, ή οι ιμπεριαλιστές [συμπληρώνω εγώ τη λίστα: οι εβραίοι, οι αμερικάνοι, οι μασόνοι, οι τούρκοι, οι γκρίζοι λύκοι, η CIA, εσχάτως οι γερμανοί].
Δεν υπαινίσομαι ότι συνωμοσίες δεν συμβαίνουν ποτέ. Αντιθέτως, είναι συνηθισμένα κοινωνικά φαινόμενα. Το εκπληκτικό γεγονός, όμως, που διαψέυδει την θεωρία συνωμοσίας είναι ότι παρόλο που συνωμοσίες συμβαίνουν, ελάχιστες στέφονται από επιτυχία. Οι συνωμότες σπανίως ολοκληρώνουν την συνωμοσία τους.

Στις παραπάνω σκέψεις θέλω να προσθέσω και κάποιες δικές μου.
Οι αναρίθμητες -εξωφρενικές ή απλά αστήρικτες- θεωρίες που μας κατακλύζουν, σε τι ποσοστό επαληθεύονται; Πολύ μικρό, το δίχως άλλο. Δυστυχώς η συνωμοσιολογία, όχι μόνο αποτυγχάνει κατά κανόνα να ερμηνεύσει τα φαινόμενα, αλλά αποπροσανατολίζει την Κοινή Γνώμη σε σχέση με τα πραγματικά τους αίτια και συνεπώς εμποδίζει την ορθολογική τους αντιμετώπιση. Δαιμονοποιεί αόρατους εχθρούς αναγάγοντας τη λύση των προβλημάτων στη σφαίρα της μεταφυσικής (αφού πάντα φταίει ένας πανίσχυρος, σκοτεινός εχθρός, δεν μένει τίποτα που να μπορούμε να κάνουμε), δημιουργεί σύγχιση, απαλλάσσει την κοινωνία από τις ευθύνες της και την αποτρέπει από την αυτοκριτική. Συχνά γίνεται το παραπέτασμα καπνού για τους πραγματικούς υπεύθυνους.

Όπως λέει ο Popper, συνωμοσίες γίνονταν, γίνονται και θα γίνονται. Το ερώτημα είναι αν ωφελεί την κοινωνία να προσεγγίζει τα φαινόμενα κατ' αυτόν τον τρόπο. Απαραίτητη μια διευκρίνηση: σε καμία περίπτωση δεν ταυτίζω κάθε εναλλακτική ή έστω ανορθόδοξη εξήγηση της πραγματικότητας με την συνωμοσιολογία. Οι θεωρίες συνωμοσίας που γίνονται δημοφίλείς έχουν συνήθως το εξής κοινό χαρακτηριστικό: βασίζονται σε μια στερεοτυπική πεποίθηση, ή προκατάληψη και στρεβλώνουν τη λογική και την παρατηρούμενη πραγματικότητα έτσι ώστε τα συμπεράσματα να επιβεβαιώνουν την προκατάληψη αυτή.

Παράδειγμα:

Η πεποίθηση: Ο λαός Χ είναι εκλεκτός, προικισμένος, ευλογημένος, προορισμένος από τη μοίρα να μεγαλουργεί.

Το δυσάρεστο συμβάν: Ο λαός αποτυγχάνει σε κάτι.

Η εύκολη/βολική εξήγηση: Κάποιοι άλλοι (λαοί ή οι σκοτεινές οργανώσεις τους) που ζηλεύουν το μεγαλείο του και επιβουλεύονται τη δόξα του, τον υπονόμευσαν.

Οι (πιθανοί) πραγματικοί λόγοι: Χωρίς να αρνείται κανείς το διεθνή ανταγωνισμό και τα αντικρουόμενα συμφέροντα, δεν αποκλείεται ο λαός αυτός (ή η ηγεσία του) να έκανε εσφαλμένες επιλογές που να τον οδήγησαν στην αποτυχία.


Είναι δείγμα σοφίας να αντιμετωπίζει κανείς κριτικά την επίσημη εκδοχή. Γιατί να μην υπάρχει, όμως, ο ίδιος σκεπτικισμός ως προς τις εναλλακτικές θεωρίες; Οι Έλληνες αρεσκόμαστε να θεωρούμε εαυτούς ανοιχτόμυαλους, "υποψιασμέμους", που δεν χειραγωγούνται από το «σύστημα», θεωρούμε ότι καταλαβαίνουμε πολύ καλύτερα (π.χ σε σχέση με τα «αμερικανάκια» ή τους «κουτόφραγκους») τι κρύβεται πίσω από τη βιτρίνα που μας πλασάρουν. Αν και δυσκολεύομαι να καταλάβω από που πηγάζει αυτή η βεβαιότητα (μήπως από το εξαιρετικό εκπαιδευτικό μας σύστημα, τα πρωτοκλασάτα πανεπιστήμια, τη βιβλιοφιλία μας, τα αξιόπιστα ΜΜΕ, την ενδελεχή μελέτη των αρχαίων σοφών;), είναι ενα χαρακτηριστικό που εντείνει τη δημοφιλία των ΘΣ στα μέρη μας.

Καθημερινά λαμβάνω, όπως οι περισσότεροι, ουκ ολίγα chain emails, εκείνα με τις πολύχρωμες και ευμεγέθεις γραμματοσειρές που με οργισμένο ύφος ξεσκεπάζουν σκευωρίες, με καλούν να ξυπνήσω από το μακάριο ύπνο μου και απαιτούν να τα διαδώσω σε γνωστούς και φίλους για να φωτιστούν και εκείνοι. Για τα περισσότερα από αυτά αρκούν μερικά δευτερόλεπτα διαδικτυακής αναζήτησης για να αποκαλυφθεί η ανακρίβεια -στα λορια της αφέλειας- του περιεχομένου τους. Γιατί περνιέται κανείς για υποψιασμένος όταν απορρίπτει εμπεριστατωμένες απόψεις ειδικών, αλλά καταπίνει αμάσητα αυτά τα σκουπίδια;

Για να μιλήσω και εγώ τη γλώσσα των συνωμοσιολόγων: Μήπως αυτός ο καταιγισμός πληροφοριακού θορύβου ενθαρρύνεται από κάποιες ελίτ που ωφελούνται από την σύγχιση της κοινής γνώμης και επιθυμούν να την κρατήσουν στο σκοτάδι σε σχέση με τα πραγματικά αίτια των δεινών της;