Saturday, February 16, 2013

Φιλοσοφούμεν άνευ μαλακίας


Στον, κατά Θουκυδίδη, Επιτάφιο που εκφωνεί ο Περικλής για να τιμήσει τους πεσόντες στη μάχη συμπολίτες του, πλέκει το εγκώμιο στην Πολιτεία τους. Στο διασημότερο ίσως εγκώμιο στην Αθηναϊκή Δημοκρατία, ο ηγέτης της της αποδίδει τις εξής αρετές:

- Οικονομική αυτάρκεια.
- Το πολίτευμα και οι νόμοι είναι δίκης τους έμπνευσης, δεν τα αντέγραψαν από κανέναν• αντιθέτως οι άλλοι τους μιμούνται.
- Ισονομία. Όλος ο δήμος έχει τα ίδια δικαιώματα απέναντι στο νόμο.
- Αξιοκρατία. Ο καθένας έχει την ευκαιρία να προκόψει, όχι λόγω της καταγωγής ή του πλούτου που διαθέτει, αλλά με την ικανότητα του.
- Αμοιβαίος σεβασμός και εμπιστοσύνη ανάμεσα στους πολίτες. Δεν κοιτάζει με καχυποψία ο ένας τον άλλο στις καθημερινές τους δουλειές, δεν θυμώνουν με τον γείτονα όταν κάνει κάτι κατά την όρεξή του.
- Σεβασμός στους νόμους. Και μάλιστα όχι από τον φόβο της τιμωρίας αλλά γιατί αυτό επιβάλλει η συνείδηση.
- Η πόλη είναι ανοιχτή σε όλους. Οι ξένοι είναι ευπρόσδεκτοι και δεν έχουμε τίποτε να τους κρύψουμε.
- Αγάπη για το ωραίο.
- «Φιλοσοφούμεν άνευ μαλακίας». Ενασχόληση, δηλαδή, με τη θεωρητική σκέψη χωρίς αυτή να επιφέρει νοθρότητα και αποχή από τη δράση.
- Ο πλούτος δεν θεωρείται τίποτε περισσότερο από ένα μέσο και σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί λόγο για έπαρση.
- Συμμετοχή των πολιτών στα κοινά. Οι Αθηναίοι παράλληλα με τις ιδιωτικές τους υποθέσεις δεν παραμελούσαν να ασχολούνται με τα ζητήματα της πόλης. Όσοι δεν ανταποκρίνονταν σε αυτό το καθήκον θεωρούνταν άχρηστοι.
- Απόλαυση της ζωής. Σε αντίθεση με τους σκληροτράχηλους Σπαρτιάτες οι Αθηναίοι ψυχαγωγούνταν με γιορτές και απολάμβαναν τα αγαθά.
- Υπεράσπιση της πολιτείας. Όχι από κάποια νομική υποχρέωση, αλλά σαν καθήκον να προστατευθεί ο τρόπος ζωής τους.

Η θεμελιωδέστερη όλων των αρετών, που διατρέχει όλο το κείμενο του Θουκυδίδη και χαρακτηρίζει την στάση ζωής των Αθηναίων ήταν η μεσότητα, το χάρισμα τους να βρίσκουν την λεπτή ισορροπία ανάμεσα σε αντικρουόμενες αξίες της ζωής. Όπως εξηγεί ο Ι. Κακριδής: O Αθηναίος κατορθώνει να φέρει σε ισορροπία τις ορμές τις ψυχής και του κορμιού, κατακτά την ατομική ελευθερία σεβόμενος τους νόμους και τους άρχοντες, είναι έτοιμος για δράση χωρίς να παραμελεί την σκέψη και η σκέψη δεν χαλαρώνει την ενεργητικότητα του, αναπτύσει την ατομικότητά του χωρίς να απομακρύνεται από το σύνολο. Αντίστοιχα, η Πολιτεία του εφαρμόζει την δημοκρατία χωρίς να εκτρέπεται σε οχλοκρατία.

Οποιαδήποτε απόπειρα σύγκρισης της Αθηναϊκής Πολιτείας με την σύγχρονη Ελλάδα θα ήταν χονδροειδές ατόπημα. Η Αθήνα του Περικλή ήταν μια παγκόσμια υπερδύναμη, ενώ η σημερινή Ελλάδα είναι μια μικρή, αδύναμη χώρα που αγωνίζεται να βρει τη θέση της στον κόσμο. Επιπλέον, δυστυχώς, η αντίληψη περί συνέχειας του ελληνικού πολιτισμού από την αρχαιότητα ως σήμερα αποδεικνύεται επίπλαστη. Εφόσον οι νεοέλληνες δεν μελετάμε τον στοχασμό των προγόνων μας, αδιαφορώντας για την σημαντικότερη παρακαταθήκη τους, το μόνο που μένει να μας συνδέει με εκείνους είναι ότι ζούμε κάτω από τον ίδιο ουρανό. Αυτό το καπρίτσιο της μοίρας αρκεί, ίσως, για να θρέψει μια ανούσια υπερηφάνια• δεν είναι ικανό, όμως, να μας καταστήσει πνευματικούς τους κληρονόμους.

Το ζήτημα της πολιτικής οργάνωσης απασχολούσε έντονα τους αρχαίους που αναζητούσαν επίμονα το καλύτερο σύστημα διακυβέρνησης. 2500 χρόνια αργότερα τα συμπεράσματά τους δεν θα μπορούσαν να έχουν άμεση εφαρμογή σε ένα τόσο διαφορετικό κόσμο. Εντούτοις, οι προβληματισμοί και τα ερωτήματα που θέτουν είναι η ιδανική πρώτη ύλη για να ξεκινήσουμε μια συζήτηση που θα μπορούσε να διαμορφώσει ουσιαστική πολιτική σκέψη.

Πάνω σε αυτό το θέμα έχω εντοπίσει κάποια αξιόλογα βιβλία, απολύτως κατανοητά στον μη ειδικό. Ελπίζω με τον καιρό να διευρύνω τη λίστα:
[1] Περικλέους Επιτάφιος, μετάφραση, σχόλια, επιλεγόμενα Ι.Θ. Κακριδή, εκδ. Εστία
[2] Πόσο επίκαιρη είναι η Αθηναϊκή Δημοκρατία σήμερα; Jaqueline de Romilly, εκδ. Ερμής
[3] Η Αρχαία Ελληνική Δημοκρατία και η σημασία της για εμάς σήμερα, Κ. Καστοριάδης, εκδ. Ύψιλον
[4] Πολιτεία του Πλάτωνα. Ένας οδηγός ανάγνωσης. Νickolas Pappas, εκδ. Οκτώ

Friday, February 15, 2013

Μια ακόμα θεωρία συνωμοσίας


Γράφει ο Karl Popper στο βιβλίο του, "Η ανοιχτή Κοινωνία και οι Εχθροί της":

Θα περιγράψω εν συντομία μια θεωρία, την αποκαλώ «θεωρία συνωμοσίας της κοινωνίας». Είναι η άποψη ότι η εξήγηση ενός κοινωνικού φαινομένου συνίσταται στην ανακάλυψη των ανθρώπων ή ομάδων που έχουν συμφέρον στην εκδήλωση του φαινομένου (κάποιες φορές είναι κρυφό συμφέρον που πρέπει πρώτα να αποκαλυφθεί) και που έχουν σχεδιάσει και συνωμοτίσει ώστε αυτό να συμβεί. Αυτή η άποψη βασίζεται στην λανθασμένη αντίληψη ότι οτιδήποτε συμβαίνει στην κοινωνία – ειδικά γεγονότα δυσάρεστα όπως πόλεμοι, ανεργία, φτώχια- είναι προσχεδιασμένο από ισχυρά άτομα ή ομάδες. Η πεποίθηση αυτή που είναι ευρέως διαδεδομένη είναι αποτέλεσμα της εκκοσμίκευσης της θρησκευτικών προλήψεων. Η πίστη στους ομηρικούς Θεούς, των οποίων οι συνωμοσίες εξηγούν την ιστορία του Τρωικού Πολέμου, έχει χαθεί. Οι Θεοί έχουν εγκαταληφθεί. Την θέση τους έχουν πάρει ισχυροί άνθρωποι ή ομάδες – μοχθηρές ομάδες πίεσης που είναι υπεύθυνες για όλα μας τα δεινά- όπως οι Σοφοί της Σιών, ή τα μονοπώλια, ή οι καπιταλιστές, ή οι ιμπεριαλιστές
[συμπληρώνω εγώ τη λίστα: οι εβραίοι, οι αμερικάνοι, οι μασόνοι, οι τούρκοι, οι γκρίζοι λύκοι, η CIA, εσχάτως οι γερμανοί].
Δεν υπαινίσομαι ότι συνωμοσίες δεν συμβαίνουν ποτέ. Αντιθέτως, είναι συνηθισμένα κοινωνικά φαινόμενα. Το εκπληκτικό γεγονός, όμως, που διαψέυδει την θεωρία συνωμοσίας είναι ότι παρόλο που συνωμοσίες συμβαίνουν, ελάχιστες στέφονται από επιτυχία. Οι συνωμότες σπανίως ολοκληρώνουν την συνωμοσία τους.

Στις παραπάνω σκέψεις θέλω να προσθέσω και κάποιες δικές μου.
Οι αναρίθμητες -εξωφρενικές ή απλά αστήρικτες- θεωρίες που μας κατακλύζουν, σε τι ποσοστό επαληθεύονται; Πολύ μικρό, το δίχως άλλο. Δυστυχώς η συνωμοσιολογία, όχι μόνο αποτυγχάνει κατά κανόνα να ερμηνεύσει τα φαινόμενα, αλλά αποπροσανατολίζει την Κοινή Γνώμη σε σχέση με τα πραγματικά τους αίτια και συνεπώς εμποδίζει την ορθολογική τους αντιμετώπιση. Δαιμονοποιεί αόρατους εχθρούς αναγάγοντας τη λύση των προβλημάτων στη σφαίρα της μεταφυσικής (αφού πάντα φταίει ένας πανίσχυρος, σκοτεινός εχθρός, δεν μένει τίποτα που να μπορούμε να κάνουμε), δημιουργεί σύγχιση, απαλλάσσει την κοινωνία από τις ευθύνες της και την αποτρέπει από την αυτοκριτική. Συχνά γίνεται το παραπέτασμα καπνού για τους πραγματικούς υπεύθυνους.

Όπως λέει ο Popper, συνωμοσίες γίνονταν, γίνονται και θα γίνονται. Το ερώτημα είναι αν ωφελεί την κοινωνία να προσεγγίζει τα φαινόμενα κατ' αυτόν τον τρόπο. Απαραίτητη μια διευκρίνηση: σε καμία περίπτωση δεν ταυτίζω κάθε εναλλακτική ή έστω ανορθόδοξη εξήγηση της πραγματικότητας με την συνωμοσιολογία. Οι θεωρίες συνωμοσίας που γίνονται δημοφίλείς έχουν συνήθως το εξής κοινό χαρακτηριστικό: βασίζονται σε μια στερεοτυπική πεποίθηση, ή προκατάληψη και στρεβλώνουν τη λογική και την παρατηρούμενη πραγματικότητα έτσι ώστε τα συμπεράσματα να επιβεβαιώνουν την προκατάληψη αυτή.

Παράδειγμα:

Η πεποίθηση: Ο λαός Χ είναι εκλεκτός, προικισμένος, ευλογημένος, προορισμένος από τη μοίρα να μεγαλουργεί.

Το δυσάρεστο συμβάν: Ο λαός αποτυγχάνει σε κάτι.

Η εύκολη/βολική εξήγηση: Κάποιοι άλλοι (λαοί ή οι σκοτεινές οργανώσεις τους) που ζηλεύουν το μεγαλείο του και επιβουλεύονται τη δόξα του, τον υπονόμευσαν.

Οι (πιθανοί) πραγματικοί λόγοι: Χωρίς να αρνείται κανείς το διεθνή ανταγωνισμό και τα αντικρουόμενα συμφέροντα, δεν αποκλείεται ο λαός αυτός (ή η ηγεσία του) να έκανε εσφαλμένες επιλογές που να τον οδήγησαν στην αποτυχία.


Είναι δείγμα σοφίας να αντιμετωπίζει κανείς κριτικά την επίσημη εκδοχή. Γιατί να μην υπάρχει, όμως, ο ίδιος σκεπτικισμός ως προς τις εναλλακτικές θεωρίες; Οι Έλληνες αρεσκόμαστε να θεωρούμε εαυτούς ανοιχτόμυαλους, "υποψιασμέμους", που δεν χειραγωγούνται από το «σύστημα», θεωρούμε ότι καταλαβαίνουμε πολύ καλύτερα (π.χ σε σχέση με τα «αμερικανάκια» ή τους «κουτόφραγκους») τι κρύβεται πίσω από τη βιτρίνα που μας πλασάρουν. Αν και δυσκολεύομαι να καταλάβω από που πηγάζει αυτή η βεβαιότητα (μήπως από το εξαιρετικό εκπαιδευτικό μας σύστημα, τα πρωτοκλασάτα πανεπιστήμια, τη βιβλιοφιλία μας, τα αξιόπιστα ΜΜΕ, την ενδελεχή μελέτη των αρχαίων σοφών;), είναι ενα χαρακτηριστικό που εντείνει τη δημοφιλία των ΘΣ στα μέρη μας.

Καθημερινά λαμβάνω, όπως οι περισσότεροι, ουκ ολίγα chain emails, εκείνα με τις πολύχρωμες και ευμεγέθεις γραμματοσειρές που με οργισμένο ύφος ξεσκεπάζουν σκευωρίες, με καλούν να ξυπνήσω από το μακάριο ύπνο μου και απαιτούν να τα διαδώσω σε γνωστούς και φίλους για να φωτιστούν και εκείνοι. Για τα περισσότερα από αυτά αρκούν μερικά δευτερόλεπτα διαδικτυακής αναζήτησης για να αποκαλυφθεί η ανακρίβεια -στα λορια της αφέλειας- του περιεχομένου τους. Γιατί περνιέται κανείς για υποψιασμένος όταν απορρίπτει εμπεριστατωμένες απόψεις ειδικών, αλλά καταπίνει αμάσητα αυτά τα σκουπίδια;

Για να μιλήσω και εγώ τη γλώσσα των συνωμοσιολόγων: Μήπως αυτός ο καταιγισμός πληροφοριακού θορύβου ενθαρρύνεται από κάποιες ελίτ που ωφελούνται από την σύγχιση της κοινής γνώμης και επιθυμούν να την κρατήσουν στο σκοτάδι σε σχέση με τα πραγματικά αίτια των δεινών της;

Friday, February 1, 2013

Βυζαντινή Θεοκρατία vs αρχαίας ελληνικής σκέψης


Άρθρο του Μάριου Πλωρίτη στο Βήμα (11/6/2000):


ΟΛΕΣ αυτές τις μέρες του ιερού περί ταυτοτήτων πολέμου, οι σύγχρονοι σταυροφόροι, από του ανωτάτου μέχρι του κατωτάτου, κραδαίνουν αδιάκοπα τα συνθήματα: «Η Ορθοδοξία είναι αναπόσπαστο στοιχείο της ταυτότητας των Ελλήνων»... «Χριστιανική Εκκλησία και Ελληνικό Εθνος είναι έννοιες αλληλοσυμπληρούμενες» και τα παρόμοια.
Αξίζει, λοιπόν, να δούμε πόσο αληθεύουν αυτά τα «σλόγκαν». Και, για τούτο, ας γυρίσουμε πίσω στις ρίζες, στην εποχή όπου ο Χριστιανισμός καθιερώθηκε ως επίσημη θρησκεία του Βυζαντινού κράτους, και θεμελιώθηκε η συνύπαρξη κοσμικής και θρησκευτικής εξουσίας.
Η ΙΣΤΟΡΙΑ αρχίζει με μια γοερή αντίφαση: Οι Βυζαντινοί ένιωθαν συνεχιστές των αρχαίων Ελλήνων, διατηρούσαν πάμπολλα έθιμά τους, μιλούσαν τη γλώσσα τους, οι λόγιοί τους μελετούσαν την αρχαία Γραμματεία, τη «συντηρούσαν» αντιγράφοντας τα κείμενά της. Και, γι' αυτό το τελευταίο, τους χρωστάμε άπειρες χάρες, αφού χωρίς τον δικό τους μόχθο, μεγάλο μέρος του αρχαίου θησαυρού θα είχε χαθεί για πάντα.
Απ' την άλλη, όμως, αποστρέφονταν την Ελλάδα και τους Ελληνες, επειδή τους ταύτιζαν με την επάρατη ειδωλολατρία, τον εχθρό και αλλοτινό διώκτη της χριστιανικής θρησκείας. Ετσι, έγιναν αυτοί διώκτες ανελέητοι των παλιών διωκτών τους. Και, φυσικά, πρωταρχικό ρόλο στο μίσος κατά «παντός του ελληνικού» και στον λυσσαλέο κατατρεγμό του, έπαιξε η Εκκλησία, που ήταν ο φορέας και λειτουργός της νέας θρησκείας και ο μοναδικός σχεδόν πνευματικός οδηγητής των Βυζαντινών.
Η πρώτη τους κίνηση ήταν να καταστρέφουν τους ναούς και τα αγάλματα των Ελλήνων ¬ στερώντας, έτσι, τον κόσμο από ανεπανάληπτα δημιουργήματα της αρχαίας τέχνης, για να μη μείνη ίχνος από τη «βελυρή θρησκεία των ειδώλων». Ο πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόφιλος, πρωτοστάτησε, το 391, στην πυρπόληση της βιβλιοθήκης του Σεραπείου, με τους 42.000 τόμους της ¬ μοναδική κιβωτό της αρχαίας γνώσης και λογοτεχνίας... Ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α' κατάργησε τους Ολυμπιακούς Αγώνες (395) και ο πολύς Ιουστινιανός έκλεισε τις φιλοσοφικές σχολές της Αθήνας (529)...
Και να ήταν μόνο τα άψυχα; Οι πρόδρομοι των σημερινών ζηλωτών επιδόθηκαν σε φοβερούς διωγμούς και σφαγές των «εθνικών», που τις ομολογούν και οι χριστιανοί χρονικογράφοι... Ο ελληνολάτρης αυτοκράτορας Ιουλιανός όχι μόνο συκοφαντήθηκε και αναθεματίσθηκε σαν «αποστάτης» και «παραβάτης» αλλά και δολοφονήθηκε (πιθανότατα) από χριστιανό, ενώ πολεμούσε εναντίον των Περσών... Ο ανεψιός και διάδοχος του πατριάρχη Θεόφιλου, ο Κύριλλος, θεωρείται ηθικός αυτουργός της δολοφονίας της σπουδαίας νεοπλατωνικής φιλοσόφου Υπατίας (415)... Και το 797, η Σύνοδος της Νικαίας αναθεμάτιζε όσους «μελετούσαν διεξοδικώς τα ελληνικά μαθήματα»...
ΑΚΟΜΑ και το όνομα «Ελλην» πήρε νόημα υβριστικό και αποκρουστικό. Το Βυζάντιο «πολέμιον υπελάμβανε (θεωρούσε εχθρικό) το των Ελλήνων όνομα, καθ' όσον ανέκαθεν το όνομα τούτο εταυτίσθη μετά της εννοίας του ειδωλολάτρου», γράφει ο ¬ κάθε άλλο παρά «αντίχριστος», βέβαια ¬ ιστορικός Κ. Παπαρηγόπουλος1. «Ανόσιους, μυσαρούς, παμμίαρους» αποκαλούσαν τους Ελληνες οι αυτοκρατορικοί νόμοι και οι εκκλησιαστικοί πατέρες.
Ο Αθανάσιος κατακεραύνωνε τους «μιαρούς» Ελληνες... ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός στηλίτευσε την «κίβδηλον ποίησιν» των αρχαίων... και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος θεωρούσε πως Χριστιανισμός και Ελληνισμός είναι ασυμβίβαστοι, ¬ διαφωνώντας με τους νυν ελληνοχριστιανικούς κήρυκες...
«Το όνομα Ελλην κατήντησε θρησκευτικόν και ελέγετο περί μη χριστιανών και αν ακόμη ούτοι ήσαν Σαρακηνοί», λέει ο ιστορικός Κ. Αμαντος2. Και, αυτό, όχι μόνο από τους τότε ζηλωτές και «θεούσες». Ακόμα και κορυφαίοι διανοητές, όπως ο πατριάρχης Φώτιος (9ος αιώνας) έγραφε πως οι Ρώσοι, προτού εκχριστιανισθούν, είχαν «ελληνικήν και άθεον δόξαν», ενώ ο «πλατωνιστής» Μιχαήλ Ψελλός (11ος αιώνας) έλεγε πως οι Κινέζοι ήταν «Ελληνες το δόγμα«! Και όταν, το 968, απεσταλμένοι του Πάπα εγχείρισαν στον αυτοκράτορα Νικηφόρο Φωκά γράμματα του Ποντίφηκα με την προσφώνηση «αυτοκράτωρ των Ελλήνων», ο Φωκάς τους έριξε στη φυλακή!
ΕΙΝΑΙ αλήθεια πως, από τον 10ο και, περισσότερο, από τον 13ο αιώνα, οι βυζαντινοί ανθρωπιστές προσπάθησαν να ξαναδώσουν στα ονόματα «Ελλάς» και «Ελληνες» την παλιά τους αίγλη, και διεκδίκησαν την πνευματική «κληρονομιά» της Αθήνας. Ωστόσο, αυτή η «αποκατάσταση» δεν εξάλειψε τον (κληρικό προπάντων) ανθελληνισμό ως το τέλος της αυτοκρατορίας. Ο μέγας λογοθέτης (πρωθυπουργός) του Ανδρόνικου Β' Παλαιολόγου, Θεόδωρος Μετοχίτης (αρχές 14ου αιώνα), θεωρούσε τους Ελληνες «εχθρούς του κράτους» και ευχόταν να «εξολοθρευθούν με την βοήθειαν του Θεού», ενώ ο προοδευτικός θεολόγος Βαρλαάμ (14ος αιώνας) θα κατηγορηθεί, ανάμεσα στ' άλλα, και σαν «ελληνομανής». Και ο Γεννάδιος Σχολάριος (ο κατοπινός πρώτος πατριάρχης της Τουρκοκρατίας), όταν ρωτήθηκε, τρία χρόνια πριν απ' την Αλωση, αν είναι Ελλην, απάντησε με αποστροφή: «... ει τις έροιτό μοι (αν με ρωτήσει κανείς) τις ειμί, αποκρινούμαι Χριστιανόν είναι».
Και ο ιστορικός Παύλος Καλλιγάς επιλέγει: «Αυτούς τους διώκοντας τον Χριστιανισμόν Τούρκους, αποκαλεί η Εκκλησία "νέους Ελληνας", διότι το όνομα Ελλην ήτο τότε συνώνυμον τω αντιχρίστω... Οι περισωθέντες επίσημοι αναθεματισμοί του ελληνικού ονόματος, αποδεικνύουν ότι οι ακαταλόγιστοι εκείνοι άνθρωποι ενόσουν (έπασχαν από) αληθή ελληνοφοβίαν»3....
Αυτά τα ολίγα. Εκτός αν οι σημερινοί «ελληνοχριστιανοί» υποστηρίζουν πως το Βυζάντιο δεν έχει σχέση με το ελληνικό έθνος ¬ ξεχνώντας πως εκεί βρίσκονται οι απαρχές του νέου ελληνισμού, πως πλήθος παραδόσεις του συνεχίζουμε και ¬ προπάντων ¬ πως, στην εποχή του βυζαντινού κράτους, οι πατέρες της Εκκλησίας και οι Οικουμενικές σύνοδοι χάραξαν τις αρχές και τους κανόνες, όπου στηρίζεται και σήμερα η Ορθοδοξία.
ΕΙΝΑΙ αυτονόητο ¬ θα το ξαναπώ ¬ ότι δεν παραγνωρίζω διόλου τη συμβολή του κλήρου στην στήριξη του υπόδουλου γένους, πως θαυμάζω ¬ όπως άπειροι άλλοι ¬ τη βυζαντινή θρησκευτική τέχνη, αρχιτεκτονική, εικονογραφία, υμνογραφία. Αλλο, όμως, αυτό και άλλο οι κορώνες πως «ορθοδοξία και ελληνισμός είναι ταυτόσημοι». Ο βυζαντινός ιερός πόλεμος κατά των Ελλήνων, που κράτησε έντεκα αιώνες, απόδειξε πόσο τυφλώνει ο δογματικός φανατισμός, αλλά και πόσο ανέσπερη αλκή έχει ο ελληνικός πολιτισμός, αφού κατόρθωσε να επιβιώσει ακόμα κι όταν τον μαχόταν ανένδοτα η πιο κραταιή (μαζί με τον αυτοκράτορα) δύναμη του Βυζαντίου, η ιεραρχία...
Ας με συγχωρέσουν (πράγμα απίθανο) οι άγιοι πατέρες, αλλά... «ει μη φίλα λέγω, ουχ ήδομαι, το δ' ορθόν εξείρηχ' όμως» ¬ «αν δε λέω πράγματα ευχάριστα, λυπάμαι, είπα όμως την πάσα αλήθεια»4...
1. Ιστορία, Δβ', σελ. 6. ¬ 2. Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους (1933), σελ. 180. ¬ 3. Μεσαιωνικός βίος του Ελληνικού Εθνους, «Εστία», 1883, αριθ. 387. ¬ 4. Σοφοκλής, Τραχίνιαι, στ. 373.