Friday, August 6, 2010

Ο Καμύ, ο Δάσκαλος και ο γερμανός καθηγητής

Πριν λίγο καιρό είχα την τύχη να παρακολουθήσω μια εξαιρετική διάλεξη σχετικά με τις λειτουργίες μάθησης του ανθρώπινου εγκεφάλου. Ομιλητής ήταν ένας γερμανός καθηγητής νευροεπιστήμης, που κρίνοντας από την φήμη που τον ακολουθούσε, πρέπει να είναι αυθεντία στον τομέα του.

Με την άνεση του ανθρώπου που κατέχει σε βάθος το αντικείμενο του και διαθέτει επικοινωνιακό χάρισμα, κρατούσε αμείωτο το ενδιαφέρον του ακροατηρίου ενώ παρουσίαζε τα κεντρικά σημεία των ερευνών: σύνθετα πειράματα, ιατρικές μελέτες, στατιστικές παρατηρήσεις, πολύπλοκα διαγράμματα, όλα στην υπηρεσία της βελτιστοποίησης της διαδικασίας της μάθησης.

Προς το τέλος της η ομιλία επιφύλασε μια έκπληξη. Όλη αυτή η περίπλοκη έρευνα καταλήγει στο απλό συμπέρασμα, ότι ο σημαντικότερος παράγοντας που καθορίζει την αποτελεσματικότητα της διαδασκαλίας σε ένα παιδί, είναι ο ενθουσιασμός και η αγάπη του δασκάλου για το αντικείμενο του. Ούτε η ποιότητα των βιβλίων, ούτε ο προϋπολογισμός για την Παιδεία, ούτε η φήμη του σχολείου (με τα αντίστοιχα δίδακτρα), δεν μπορούν να υποκαταστήσουν το μεράκι και το πάθος του δασκάλου...
Τι τεράστια τιμή, τι θαυμαστό πεδίο δημιουργίας για τον Δάσκαλο! Αλλά και τι ευθύνη!

Αναπόφευκτα, η πληροφορία αυτή με γύρισε πίσω στο χρόνο και άρχισα να αναζητώ στις παιδικές αναμνήσεις μου ένα τέτοιο παράδειγμα δασκάλου. Γρήγορα απέρριψα τους περισσότερους: στην καλύτερη περίπτωση ήταν συμβιβασμένοι με την μετριότητα, στην χειρότερη χρησιμοποιούσαν το σχολείο για να ψαρέψουν πελατεία για ‘ιδιαίτερα’. Οι ελάχιστοι που ξεχώρισα, έχω την εντύπωση ότι είχαν εξαντλήσει τη δημιουργική τους φλόγα πολύ πριν αναλάβουν την δική μου διαπαιδαγώγιση.

Αυτό που δεν βρήκα στη μνήμη μου, μου το πρόσφερε τελικά η λογοτεχνία. Μερικές εβδομάδες αργότερα, συμπτωματικά, έπιασα να διαβάζω το ημιτελές, αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα του Καμύ, Ο Πρώτος Άνθρωπος. Το βιβλίο περιγράφει τα παιδικά χρόνια του, μετέπειτα νομπελίστα, συγγραφέα στο Αλγέρι. Το αγόρι, ορφανό από πατέρα, ζούσε με την κουφή, σχεδόν άλαλη, και αγράμματη μητέρα του, την σκληρή και επίσης αμόρφωτη γιαγιά του, μέσα σε μεγάλη φτώχια. Όπως αναφέρει, ο λόγος που μπόρεσε να αποδράσει από τη μιζέρια και να μπει στον κόσμο του πνεύματος ήταν ένας και μόνο άνθρωπος: ο κύριος Μπερνάρ, o δάσκαλος του στο δημοτικό της φτωχογειτονιάς (πραγματικό όνομα Luis Germain). O Καμύ μας διηγείται πως ο Δάσκαλος διακρίνοντας την φιλομάθεια του παιδιού, το ώθησε να συνεχίσει στο Λύκειο, πάσχισε να του εξασφαλίσει υποτροφία, του πρόσφερε αφιλοκερδώς συμπληρωματική διδασκαλία εκτός σχολείου, πως έκαμψε τις αντιρρήσεις της γιαγιάς που σχεδίαζε να βγάλει τον μικρό από νωρίς στη βιοπάλη.

Στην επιστολή προς τον δάσκαλο του λίγο μετά την απονομή του βραβείου Νόμπελ, ο Καμύ εκφράζει την ευγνωμοσύνη του (ελληνική έκδοση του βιβλίου, εκδ. Λιβάνη):

19 Νοεμβρίου 1957

Αγαπητέ κύριε Ζερμέν,
Άφησα να ξεθυμάνει λιγάκι ο θόρυβος όλων αυτών των ημερών πριν έρθω να σας μιλήσω με όλη μου την καρδιά. Μου έκαναν μια υπερβολικά μεγάλη τιμή που δεν την έψαξα ούτε ζήτησα. Όταν όμως έμαθα το νέο, η πρώτη μου σκέψη, μετά τη μητέρα μου, ήταν για σας. Χωρίς εσάς, χωρίς το στοργικό σας χέρι που απλώσατε στο μικρό φτωχό παιδί που ήμουν, χωρίς τη διδασκαλία και το παράδειγμά σας, τίποτα από όλα αυτά δε θα 'χε συμβεί. Δεν υπερβάλλω το μέγεθος της τιμής που μου έκαναν. Όμως αυτή η διάκριση είναι τουλάχιστον η ευκαιρία για να σας πω τι ήσασταν και τι είστε παντοτινά για μένα και να σας διαβεβαιώσω πως οι προσπάθειές σας, η εργασία σας και η γενναιόδωρη καρδιά σας, όλα αυτά είναι πάντα ζωντανά για ένα μαθητούδι σας που, παρά την ηλικία, παραμένει ο ευγνώμων μαθητής σας. Σας φιλώ με όλη τη δύναμη της αγάπης μου.

Αλμπέρ Καμί


Και ένα απόσπάσμα από την απάντηση του δασκάλου:

Αλγέρι, 30 Απριλίου 1959

Αγαπημένε μου μικρέ,

Σταλμένο από το χέρι σου, έλαβα το βιβλίο Καμί που μου αφιέρωσε ο συγγραφέας του Ζ. Κλ. Μπρισβίλ.
Δεν μπορώ να σου εκφράσω τη χαρά που μου έδωσες με την υπέροχη χειρονομία σου ούτε βρίσκω τον τρόπο για να σε ευχαριστήσω. Αν γινόταν, θα έσφιγγα δυνατά στην αγκαλιά μου το μεγάλο αγόρι που έγινες και που θα μείνει πάντα για μένα «ο μικρός μου Καμί».

Δε διάβασα ακόμα αυτό το βιβλίο, παρά μόνο τις πρώτες σελίδες. Ποιος είναι ο Καμί; Έχω την εντύπωση πως αυτοί που θέλουν να ανακαλύψουν την προσωπικότητά σου δεν τα καταφέρνουν εντελώς. ‘Eδειξες πάντα μια ενστικτώδη συστολή όταν χρειαζόταν να αποκαλύπτεις το χαρακτήρα σου, τα αισθήματά σου. Τα καταφέρνεις πολύ καλά γιατί είσαι απλός, ευθύς. Και καλός επιπλέον! Μου έδωσες αυτές τις εντυπώσεις στην τάξη. Ο παιδαγωγός που θέλει να κάνει ευσυνείδητα τη δουλειά του δεν παραλείπει καμιά ευκαιρία να γνωρίσει τους μαθητές του, τα παιδιά του, κι ευκαιρίες παρουσιάζονται κάθε στιγμή. Μια απάντηση, μια κίνηση, ένα φέρσιμο είναι άπλετα αποκαλυπτικά. Νομίζω λοιπόν πως γνωρίζω καλά το ευγενικό παιδάκι που ήσουν, και το παιδί, πολύ συχνά έχει το σπόρο του άντρα που θα γίνει. Η ευχαρίστηση που ένιωθες να είσαι στο σχολείο εκδηλωνόταν με χίλιους δυο τρόπους. Το πρόσωπό σου μαρτυρούσε αισιοδοξία. Και μελετώντας σε, δεν υποψιάστηκα ποτέ την πραγματική κατάσταση της οικογένειάς σου. Είχα μόνο μια φευγαλέα ιδέα όταν η μητέρα σου ήρθε να με δει για την εγγραφή σου στον κατάλογο των υποψήφιων για την υποτροφία. Εξάλλου, αυτό συνέβη την εποχή που θα μ' άφηνες. Όμως μέχρι τότε μου φαινόταν πως ήσουν στην ίδια περίπου κατάσταση με τους συμμαθητές σου. Είχες πάντα ό,τι σου χρειαζόταν. Όπως και ο αδερφός σου, ήσουν πάντα καλά ντυμένος. Νομίζω πως αυτό είναι ο μεγαλύτερος έπαινος για τη μητέρα σου.

Για να επιστρέψω στο βιβλίο του κυρίου Μπρισβίλ, έχει άφθονες εικόνες. Και συγκινήθηκα πολύ που γνώρισα, χάρη στη φωτογραφία, τον καημένο σου τον μπαμπά που πάντα τον θεώρησα σαν «σύντροφό μου». Ο κύριος Μπρισβίλ με αναφέρει: θα τον ευχαριστήσω.

Είδα τον κατάλογο, που μακραίνει ασταμάτητα, των έργων που σου αφιερώνονται ή που μιλάνε για σένα. Και είναι μεγάλη ικανοποίηση για μένα η διαπίστωση πως η διασημότητά σου (είναι η πραγματική αλήθεια) δεν έκανε τα μυαλά σου να πάρουν αέρα. Παρέμεινες ο Καμί. Μπράβο.
[...]

Πριν τελειώσω, θέλω να σου πω τη στενοχώρια που νιώθω ως δάσκαλος σχολείου χωρίς υποχρεωτικό μάθημα θρησκευτικών, μπροστά στα απειλητικά σχέδια που ετοιμάζουν εναντίον του σχολείου μας. Πιστεύω πως σεβάστηκα σε όλη μου την καριέρα ό,τι πιο ιερό έχει το παιδί: το δικαίωμα να ψάχνει την αλήθεια. Σας αγάπησα όλους και πιστεύω πως έκανα ό,τι περνούσε από το χέρι μου για να μην εκδηλώσω τις ιδέες μου και βαρύνω έτσι πάνω στο νεαρό μυαλό σας. Όταν επρόκειτο για το Θεό (είναι στο πρόγραμμα), έλεγα πως μερικοί πίστευαν σ' αυτόν, άλλοι όχι. Και πως ασκώντας πλήρως τα δικαιώματά του ο καθένας έκανε ό,τι ήθελε . Με τον ίδιο τρόπο, στο θέμα των θρησκειών , περιοριζόμουν να υποδείξω αυτές που υπήρχαν , στις οποίες ανήκαν εκείνοι που το ήθελαν. Για να είμαι ειλικρινής, πρόσθετα πως υπήρχαν άνθρωποι που δεν ακολουθούσαν καμιά θρησκεία. Ξέρω καλά πως αυτό δεν αρέσει σε κείνους που θα 'θελαν να μεταβάλουν τους δασκάλους σε εμπορικούς αντιπροσώπους της θρησκείας και, για να είμαι πιο σαφής, του καθολικισμού. Στην παιδαγωγική Ακαδημία στο Αλγέρι (βρισκόταν τότε στο πάρκο Γκαλάντ), ο πατέρας μου, όπως οι συμμαθητές του, ήταν υποχρεωμένος να πηγαίνει στη Λειτουργία και να κοινωνεί κάθε Κυριακή. Μια μέρα, εκνευρισμένος από αυτή την υποχρέωση, έβαλε το «αγιασμένο» αντίδωρο σ' ένα προσευχητάρι και το 'κλεισε! Ο διευθυντής της Ακαδημίας το έμαθε και δε δίστασε να αποβάλει τον πατέρα μου από το σχολείο. Να λοιπόν τι θέλουν οι οπαδοί της «Ελεύθερης Ακαδημίας» (ελεύθερη ... να σκέφτεται δηλαδή σαν κι αυτούς). Με τη σύσταση της τωρινής Βουλής, φοβάμαι πως το κακό θα γίνει. Η εφημερίδα Le Canard Enchafne αναφέρει πως σ' ένα νομό, καμιά εκατοσταριά τάξεις σχολείων χωρίς το μάθημα των θρησκευτικών λειτουργούν με τον Εσταυρωμένο πάνω στον τοίχο. Βλέπω εδώ μια φριχτή προσβολή στη συνείδηση των παιδιών. Τι θα συμβεί άραγε σε λίγο καιρό; Αυτές οι σκέψεις με λυπούν βαθιά.
[...]

Η κυρία Ζερμέν κι εγώ σας φιλάμε και τους τέσσερις πολύ δυνατά. Με όλη μας τη στοργή.

Ζερμέν Λουί


Ένα κομματάκι του βραβείου ανήκει και στον γερο-δάσκαλο...

Σε μια εποχή που έχουμε συνηθίσει να συνδέουμε τα πάντα με το χρήμα, να αξιολογούμε το κάθε τι από το πόσο στοιχίζει ή πόσο πλούτο παράγει, η επιστήμη και η τέχνη, συνεπείς στο καθήκον της αναζήτησης της αλήθειας, μας υπενθυμίζουν το θεμελιώδες που κοντεύουμε να ξεχάσουμε: τα σημαντικότερα στη ζωή είναι τα ανθρώπινα. Κανένας προϋπολογισμός δεν μπορεί να υποκαταστήσει το μεράκι, το πάθος και την αγάπη και κανένας σχολικός μισθός ή ‘φακελάκι’ δεν είναι μεγαλύτερη αμοιβή από την υπερηφάνεια που νοιώθει ο Δασκάλος βλέποντας τον παλιό του μαθητή να κατακτά τις κορυφές του Πνεύματος.

Tuesday, August 3, 2010

Saramago: capitalism and poverty

From the blog of Saramago:

A multiplicação da pobreza
Por Fundação José Saramago
Tal como a religião não pode viver sem a morte, o capitalismo não só vive da pobreza como a multiplica.
“José Saramago”, Éxodo, Madrid, nº 96, Dezembro de 2008

A quick translation:

Multiplication of Poverty.

The same way religion cannot live without death, capitalism not only does not live without poverty, but also multiplies it.

Πολλαπλασιασμός της φτώχειας

‘Οπως η θρησκεία δεν μπορεί να ζήσει χωρίς το θάνατο, έτσι και ο καπιταλισμός όχι μονο δε ζει χωρίς την φτώχεια, αλλά και την πολλαπλασιάζει.