Δημοκρατία, idiot!

Σε καιρούς ταραγμένους και εποχές γενικευμένης σύγχισης, όπως η τωρινή, είναι χρήσιμο να πιάνει κανείς το νήμα από την αρχή. Ας επιστρέψουμε στα βασικά λοιπόν.
Ακούμε για αυτή διαρκώς, υπάρχει σε κάθε κουβέντα που σχετίζεται με την πολιτική, αλλά όπως συμβαίνει με κάθε έννοια που εκφυλίζεται σε σύνθημα, κινδυνεύουμε να ξεχάσουμε το πραγματικό της νόημα.

Τι είναι Δημοκρατία;

Στο σχολείο μας έλεγαν ότι είναι κάτι καλό, για το οποίο οι λαοί αγωνίστηκαν και όλη η ανθρωπότητα ωφείλει να ευγνωμονεί αιώνια τους Έλληνες γιατί οι πρόγονοί μας την ανακάλυψαν. Όσοι υπήρξαν επιμελείς μαθητές, ίσως θυμούνται και κάποιες λεπτομέρειες για τον Περικλή ή την Εκκλησία του Δήμου. Ελάχιστη ως καθόλου, όμως, πληροφορία για την ουσία του πολιτεύματος που σήμερα θεωρούμε αυτονόητο (στο δικό μου σχολείο, όπως και στα περισσότερα υποθέτω, το μάθημα της Αγωγής του Πολίτη αντιμετωπιζόταν, από καθηγητές, μαθητές και γονείς εξίσου, σαν ώρα χαλάρωσης και ξεκούρασης).

Αν επιχειρήσουμε να προσδιορίσουμε την δημοκρατία εμπειρικά, κρίνοντας από τις συνθήκες που επικρατούν στις κοινωνίες που έχουμε μάθει να θεωρούμε δημοκρατικές, ή σε αντιδιαστολή με τα καθεστώτα που κατακεραυνώνουμε ως αντιδημοκρατικά, θα καταλήξουμε (πάνω-κάτω) στα εξής χαρακτηριστικά:
- απουσία των τανκς από τους δρόμους, μη επιβολή στρατιωτικού νόμου,
- διεξαγωγή εκλογών σε τακτά χρονικά διαστήματα,
- απουσία συστηματικής λογοκρισίας,
- απουσία πολιτικών διώξεων σε αντιφρονούντες (φυλακίσεις, βασανιστήρια κλπ).

Σε αυτόν τον, μάλλον φτωχό, απολογισμό θεωρώ ότι συμπυκνώνεται η γενική γνώση επί του θέματος. Είναι δυνατόν να αντιλαμβανόμαστε την περιλάλητη και χιλιοτραγουδισμένη δημοκρατία απλά σαν το αντίθετο του ολοκληρωτισμού; Δεν μπορεί, θα υπάρχει κι άλλο σκέφτηκα και γι' αυτό ανέτρεξα στα βιβλία:

Κατά τον Russell, το μόνο φιλοσοφικό ρεύμα που υποστηρίζει θεωρητικά τη δημοκρατία, και ταιριάζει μαζί της ως προς την ηπιότητα της σκέψης, είναι ο εμπειρισμός (empiricism). Ο Locke –θεμελιωτης του εμπειρισμού- τονίζει τη σύνδεση του με το φιλελεύθερο πνεύμα, την ανεκτικότητα και την αντίθεση του στην απόλυτη μοναρχία. Θεωρεί ότι οι γνώσεις μας είναι αβέβαιες, θέλοντας να υποδείξει ότι πάντα υπάρχει η πιθανότητα να σφάλλουμε και ότι την πιθανότητα αυτή πρέπει να την έχουμε υπόψη στις συζητήσεις με ανθρώπους που έχουν διαφορετικές απόψεις.
Η φιλελεύθερη (liberal) πολιτική σκέψη είναι προιόν του εμπορίου. Στην αρχαία Αθήνα εμφανίστηκε όταν εκείνη ανέπτυξε έντονη εμπορική δραστηριότητα με άλλες πόλεις της Μεσογείου. Πολύ αργότερα, το Μεσαίωνα, αναβίωσε στις πόλεις της Λομβαρδίας. Αργότερα ακολούθησαν η Αγγλία, η Ολλανδία, η Αμερική.
Το εμπόριο φέρνει σε επαφή ανθρώπους διαφορετικών πολιτισμικών καταβολών και έτσι καταστρέφει τον δογματισμό του αταξίδευτου. Επίσης η ελεύθερη διαπραγμάτευση μεταξύ αγοραστή και πωλητή είναι πιό αποδωτική όταν ο ένας κατανοεί την άποψη του άλλου.
Το φιλελεύθερο σκεπτικό είναι αυτό της ανεκτικότητας και ελευθερίας- όσο η δημόσια τάξη επιτρέπει, της μετριοπάθειας και της απουσίας φανατισμού στα πολιτικά προγράμματα. Οι φανατικές εμμονές καθιστούν αδύνατους τους δημοκρατικούς θεσμούς. Ο πραγματικός Φιλελεύθερος δε λέει «αυτό είναι αλήθεια», αλλά «τείνω να πιστέψω ότι υπό τις παρούσες συνθήκες αυτή η άποψη είναι πιθανότατα η καλύτερη».

Τις παραπάνω απόψεις εκθέτει ο Russell στο δοκίμιο του “Philosophy and Politics”. Την άρρηκτη σχέση δημοκρατίας και φιλοσοφίας υπογραμμίζει ο Καστοριάδης (βλ. Η αρχαία ελληνική δημοκρατία και η σημασία της για εμάς σήμερα): “Κοινή ρίζα της δημοκρατίας και της φιλοσοφίας είναι η αμφισβήτηση”. Ο φιλόσοφος αμφισβητεί τις δεισιδαιμονίες του παρελθόντος και η δημοκρατία την «ελέω Θεού» (ή Θεών) εξουσία του μονάρχη. “Στην αρχαία Ελλάδα, η φιλοσοφία ήταν η φιλοσοφία των πολιτών που συζητούν στην αγορά με άλλους πολίτες (και όχι φιλοσοφία των ιερατείων ή των αυλικών). […] Η αμοιβαία γονιμοποίηση του πολιτικού κινήματος με την φιλοσοφική ερώτηση είναι το στοιχείο ακριβώς που χαρακτηρίζει τη δημοκρατική πόλη. Από τη μία οι φιλόσοφοι ασχολούνται με τα πολιτικά ερωτήματα και από την άλλη η ίδια η πολιτική ζωή αναγκάζει τις αναζητήσεις να πάνε βαθύτερα: ποιός άρχει, πως νομιμοποιείται η εξουσία εκείνου που άρχει, είναι δίκαιο να άρχουν οι λίγοι ή οι πολλοί, τι σημαίνει δίκαιο, κλπ.”

Στη συνέχεια παρουσιάζει τα βασικά χαρακτηριστικά της πρώτης δημοκρατίας στην Ιστορία:
- Ο δήμος ασκεί την εξουσία, και την ασκεί ως άμεση δημοκρατία, χωρίς αντιπροσώπους. Τα πάντα (πόλεμος, ειρήνη, συμμαχίες, δημόσια έργα, κτίσιμο Παρθενώνα) αποφασίζονταν στην Εκκλησία του Δήμου.
- Τα δικαστήρια δεν ήταν επαγγελματικά. Οι δικαστές ήταν κληρωτοί.
- Στις περιπτώσεις που χρειαζόταν να ανατεθούν αξιώματα, αυτό γινόταν με κλήρωση. Μόνο στα πεδία που χρειαζόταν εξειδικευμένη γνώση (π.χ στρατηγοί) κατέφευγαν στις εκλογές για την επιλογή των αρχόντων. Και σε αυτή την περίπτωση ήταν ανακλητοί (ο δήμος μπορούσε να τους ανακαλέσει αν το έκρινε σκόπιμο).
- Δεν υπάρχουν αρμόδιοι στον πολιτικό τομέα•η γνώμη όλων βαραίνει τι ίδιο. Δεν υπάρχει κάποια επιστήμη ή τέχνη, η γνώση της οποίας να καθιστά κάποιους καλύτερους κυβερνήτες.
Αυτά λέει η θεωρία, που στα γρήγορα συνοψίζονται στα εξής δομικά στοιχεία της δημοκρατίας:
Μετριοπάθεια, ανεκτικότητα στο διαφορετικό, αμφισβήτηση, πολίτες που σκέφτονται, φιλοσοφούν, συζητούν και συμμετέχουν άμεσα στη λήψη αποφάσεων και την κυβέρνηση.

Τι συμβαίνει, στην πράξη, στις σύγχρονες δημοκρατίες; Κατ’αρχήν δεν είναι άμεσες αλλά αντιπροσωπευτικές. Ο Καστοριάδης (πάλι) αναφέρει σχετικά: “Από τη στιγμή που αναθέτει κανείς την εξουσία σε ορισμένους ανθρώπους, έχει μόνος του αλλοτριωθεί πολιτικά. Ο Ρουσσώ έγραφε για τους Άγγλους (γιατί τότε μόνο η Αγγλία έιχε κοινοβούλιο): Οι Άγγλοι νομίζουν ότι είναι ελεύθεροι επειδή εκλέγουν τους βουλευτές τους• είναι ελεύθεροι μια μέρα στα πέντε χρόνια. Ο Ρουσσώ είναι ενδοτικός: στην πραγματικότητα οι επιλογές που έχει κανείς την ημέρα των εκλογών έχουν προκαθοριστεί από τα προηγούμενα πέντε χρόνια (από τον εκλογικό νόμο, τα υπάρχοντα κόμματα, τους υποψηφίους).”
Σε αυτή την πολιτική αλλοτρίωση ωφείλεται, πιθανότατα, αυτό που παρατηρεί σε ένα άλλο του κείμενο (Το Πρόβλημα της Δημοκρατίας σήμερα): “Οι λαοί σήμερα βρίσκονται σε μια κατάσταση πολιτικής απάθειας, ιδιωτικοποίησης, ανευθυνότητας, κυνισμού, αδιαφορίας για τα κοινά και τα πολιτικά και γενικότερα μιας στάσης απέναντι τόσο στην ιδιωτική όσο και στην κοινή ζωή τους που είναι περίπου μια στάση αποχαύνωσης μέσα στον καταναλωτικό και τηλεοπτικό αυνανισμό. Η σημερινή κατάσταση δεν είναι απλώς αποτέλεσμα συνωμοσιών, δολοπλοκιών, χειραγώγησης εκ μέρους των κυρίαρχων στρωμάτων. Εάν τα κυρίαρχα στρώματα μπορούν να κάνουν αυτά που κάνουν είναι ακριβώς γιατί οι λαοί μένουν απαθείς, ή το πολύ σηκώνουν τους ώμους τους λέγοντας, «τους ξέρουμε, είναι όλοι οι ίδιοι οι παλιάνθρωποι»“. Για αυτούς τους λόγους θεωρεί ότι οι σύγχρονες δημοκρατίες είναι τέτοιες μόνο κατ’όνομα. “Εγώ τις ονομάζω φιλελεύθερες ολιγαρχίες”, καταλήγει.[1]
Κατόπιν αυτών, δεν είναι να απορεί κανείς που η κατάσταση έχει αντίστραφεί πλήρως σε σχέση με την δημοκρατία της αρχαίας Αθήνας και η εξουσία έχει φύγει από τα χέρια των πολιτών και έχει περάσει στους τεχνοκράτες (στην καλύτερη περίπτωση) ή σε κάθε λογής επαγγελματίες πολιτικούς, πολιτικάντηδες, δημαγωγούς, αχυρανθρώπους των κυρίαρχων στρωμάτων (συνήθως). Εκείνο που εκπλήσσει είναι η διαπίστωση ότι η αποποίηση της εξουσίας από την πλευρά του λαού και ο αυτο-υποβιβασμός του πολίτη στην κατάσταση του υπηκόου [2]είναι, ως ένα βαθμό, οικιοθελής.

Μήπως η τεμπελιά μας είναι ισχυρότερη από την επιθυμία μας για ελευθερία; Κάτι μου θυμίζει όμως αυτό... Α, ναι!
"Πρέπει να διαλέξουμε ανάμεσα στην ελευθερία και την οκνηρία", Θουκιδύδης


[1] Στα αγγλικά και σε άλλες γλώσσες υπάρχει η διάκριση ανάμεσα στον όρο "democracy" που αναφέρεται στην "άμεση δημοκρατία" και τον όρο "republic" που αποδίδει την "αντιπροσωπευτική" ή "κοινοβουλευτική" δημοκρατία. Η ταύτιση των δύο εννοιών, αν και συνηθισμένη, είναι λανθασμένη και προκαλέι σύγχιση.
[2] Ενδεικτικό του πόσο αυτονόητη ήταν στην αρχαιότητα η συμμετοχή των πολιτών στα κοινά είναι ότι η λέξη “ιδιώτης” (εκείνος που απέχει από τα κοινα) κατέληξε να σημαίνει “ανόητος” (προφανώς γιατί μόνο κάποιο άτομο περιορισμένης νοημοσύνης “ιδιώτευε”)- εξ’ου και η αγγλική λέξη “idiot” (βλ. ετυμολογικό λεξικό Μπαμπινιώτη).